Ermənistan İrana niyə yaxınlaşır? - Təhlil

Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi bir çox ölkələri öz milli maraqlarını riskə atmağa məcbur edib. ABŞ prezidenti Co Baydenin keçən ay Yaxın Şərqə səfəri isə ikiüzlülüyünə görə Vaşinqtonda tənqidlərə məruz qalıb. Səfər zamanı - Səudiyyə Ərəbistanının “şər ölkəsi” adlandırılacağı vədinə baxmayaraq, Bayden qlobal bazarlara daha çox neft çıxarmaq üçün Səudiyyə Ərəbistanının faktiki lideri Məhəmməd bin Salmanla görüşüb. ABŞ-ın xarici siyasətindən məyus olan bir çoxları üçün onun davranışı Amerikanın bəyan etdiyi dəyərlərin realizm lehinə qurban verildiyini göstərir.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Foreign policy” jurnalı yazıb.

Deniel Reznerin təhlilində qeyd olunur:

Təbii ki, ABŞ bu baxışı öz üzərinə götürmüş yeganə demokratiya deyil. Ermənistanı nəzərdən keçirək. Tafts Universitetinin Fletçer Hüquq və Diplomatiya Məktəbində Rusiya-Avrasiya Proqramının həmdirektoru kimi mən bu yaxınlarda universitet rəhbərləri və Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi ilə mümkün tərəfdaşlıqlarla bağlı görüş üçün oraya getdim. Ermənistanın qonşusu, NATO müttəfiqi Türkiyədən suverenliyini qorumaq üçün güclü hökumətlərlə müttəfiqlik etməkdən başqa çarəsi yoxdur. İndi Ukraynadakı müharibə Ermənistanın Cənubi Qafqazda qeyri-müəyyən mövqeyini da çətinləşdirib.

Nəticə odur ki, o, coğrafi mövqelərinə görə dünya sanksiyaları altında olan iki ölkə ilə, yəni Rusiya və İranla dost olub.

3 milyondan az əhalisi olan Ermənistan Qafqazın ən kiçik ölkəsidir. Onun əzəli rəqibi olan Azərbaycan coğrafiya və əhalinin sayına görə təxminən üç dəfə böyükdür. Ermənistanın nə qədər kiçik olduğunu başa düşmək üçün nəzərə alın ki, ölkənin ən böyük turistik məkanı onun hüdudları daxilində deyil: Əhdi-Ətiqə görə Nuhun gəmisinin düşdüyü yer olan Ağrı dağı Türkiyə sərhədinin o biri üzündədir.

Ermənistan daxilindən və Xor Virap monastırından Araratın (Ağrı dağı) mənzərəsini görsəniz də, ermənilərə hələ də Ermənistan və Türkiyə sərhədini keçməyə və dağda gəzməyə icazə verilmir. Bu fakt İrəvanın ən böyük geosiyasi problemini vurğulayır: 1991-ci ildə Sovet İttifaqından müstəqillik əldə etdikdən sonra Ermənistanla Türkiyə arasında münasibətlər həmişə zəif olub.

Türkiyənin 1915-ci ildə “erməni soyqırımı” ilə bağlı köhnə incikliyini üstələyən Azərbaycana dəstəyi Ermənistanın təhlükəsizlik vəziyyətini xeyli zəiflətdi. İki keçmiş sovet respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanın əhalisi əsasən ermənilərdən ibarət ərazisi olan Dağlıq Qarabağ uğrunda iki müharibə aparıb. Ermənistan 1990-cı illərin əvvəllərində birinci müharibədə qalib gəldi, lakin 2020-ci il münaqişəsi İrəvan üçün pis keçdi. Bakının Türkiyədən alınmış texnologiyadan istifadə edərək PUA əsasında apardığı müharibə ermənilərin bölgə daxilindəki ərazilərin əhəmiyyətli bir hissəsinə nəzarəti itirməsi ilə nəticələnib.

Rusiya hər iki Dağlıq Qarabağ müharibəsinə son qoyan vasitəçi atəşkəs imzaladan ölkə olub. 2020-ci il müqaviləsinə əsasən, Rusiya sülhməramlıları 2025-ci ilə qədər Laçın dəhlizini - Ermənistanı Qarabağa birləşdirən yolu qoruyacaq. Təsadüfi deyil ki, regionun ən qüdrətli ölkəsi, Ermənistan və Azərbaycanla əlaqələri olan Rusiya çar dövründən indiyədək iki ölkə arasında vasitəçi rolunu oynayıb. Lakin Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Ermənistan Rusiya ilə birləşərək Azərbaycanın Türkiyə ilə münasibətlərini balanslaşdırdı.

Ermənistan həm Rusiyanın rəhbərlik etdiyi təhlükəsizlik alyansı olan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT), həm də beş postsovet ölkəsinin vahid bazarı olan Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvüdür, Azərbaycan isə heç birinin üzvü deyil. Rusiyanın Ermənistanda da böyük hərbi bazası var.

Amma Ermənistan Moskvaya sədaqətinin müqabilində hələ də çox şey əldə etməyib. Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Rusiya Ermənistanı dəstəkləyib, lakin Qərblə gərginlik artdıqca, Moskva bu ölkənin Azərbaycanla münaqişəsini həll etməkdənsə, Ermənistanın sədaqətini təmin etmək fikrində idi.

2013-cü ildə Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ermənistana Avropa Birliyinin Şərq Tərəfdaşlığına qoşulmaması üçün təzyiq göstərib. Münasibətlər 2018-ci ildə Nikol Paşinyanın Ermənistanın baş naziri seçilməsindən sonra uzun müddətdir lider olmuş Serj Sarkisyana qarşı “rəngli inqilab” etirazlarından sonra gərginləşib. Rusiya etirazçıların lideri və Rusiyanı həmişə birinci yerə qoyan Sarkisyanın devrilməsinin qurucuları ilə məşğul olmaq istəyirdi. 2020-ci il Qarabağ müharibəsi zamanı Rusiya vasitəçiliyi eskalasiyanın qarşısını almaqla məhdudlaşdı, başqa heç nə yoxdur.

KTMT-dən bəzi üzv dövlətlərdə - ən son Qazaxıstanda - üsyanları yatırmaq üçün istifadə edilsə də, 2020-ci il münaqişəsi zamanı Ermənistanda yerləşdirilməyib. Ermənistanın həm keçmiş, həm də indiki rəsmiləri Rusiya və Türkiyə (və onların prezidentləri) arasında konstruktiv münasibətlərdən və Ermənistanın kənarda qalmasından dərin narahatdırlar. Amma Putin ən böyük müttəfiq olmasa da, ermənilər haqlı olaraq qeyd edirlər ki, Rusiya və İran Türkiyənin Azərbaycanı dəstəkləməsinə qarşı çıxmaqda onların müttəfiqi olublar. Bu iki ölkənin heç biri öz həyətlərində türk təsirini genişləndirmək istəmir.

Rusiya təhlükəsizlik baxımından daha vacib tərəfdaş olsa da, Ermənistanın İranla uzunmüddətli əlaqələri də faydalıdır. İki ölkə arasında turizm və enerji əlaqələri güclüdür. İranın Azərbaycanla münasibətləri yaxşılaşsa da, Tehran Türkiyənin müdaxiləsinə şübhə ilə yanaşır. Ermənistan üçün İranla enerji ticarəti Rusiyadan daha az asılı olmağa imkan verir. Təəccüblü deyil ki, ötən ilin yazında Paşinyan mətbuata demişdi: “İndi bizim İranla çox yaxın münasibətlərimiz var”.

Rusiya və İranın Qafqazda əhəmiyyətli payları olduğundan, onlarla münasibətlər Ermənistan üçün həmişə prioritet olacaq. Çünki ermənilər hesab edirlər ki, ABŞ və Avropa yalnız Cənubi Qafqazı maraqlandırır. Söhbət etdiyim erməni rəsmiləri Avropa və ABŞ-ın regionda daha çox iştirakı ideyasını alqışlayırlar, lakin bunun baş verəcəyinə inanmırlar.

Cənubi Qafqazda Qərbin daha fəal iştirakının olmadığı bir şəraitdə ermənilər Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü və ardınca Qərbin Moskvaya qarşı sanksiyaları ilə bağlı dərin ikili hiss edirlər. Bir tərəfdən, onlar Rusiya imperialist ritorikasının əhəmiyyətli dərəcədə artdığını müşahidə etdilər ki, bu da onları - başqa keçmiş sovet respublikasının sakinlərini dərindən narahat edir. Digər tərəfdən, ermənilər ABŞ-ın Rusiyaya qarşı sanksiyalarının həddən artıq xeyir verdiyindən narahatdırlar ki, bu da Rusiyanın Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycana qarşı sabitliyinin təminatçısı kimi çıxış etməsinə mane olur.

Müharibə zamanı Türkiyənin diplomatik bacarıqlarından broker kimi istifadə etməsi və Orta Asiyada əlaqələrini gücləndirməsi – məsələn, Ukrayna və Rusiya arasında taxıl sazişi üzrə danışıqlar aparmaq – Ermənistanda daha çox narahatlığa səbəb olacaq. Həmçinin, Avropa ölkələri enerji ehtiyaclarını ödəmək üçün daha çox Azərbaycana güvənirlər.